Witryna Czasopism.pl

Cyberkultura pełna jest paradoksów i wewnętrznych sprzeczności, jej współtwórcami są w równym stopniu osobowości ekscentryczne (np. Richard Matthew Stallman, częściej posługujący się po prostu akronimem RMS), jak emblematyczne figury światowego biznesu komputerowego (np. Bill Gates). Tego pierwszego zna stosunkowo nieliczne grono sieciowych aktywistów, hakerów, znawców problematyki nowych mediów i cyberprzestrzeni, ten drugi zaś jest ikoną rewolucji informatycznej, jaka dokonała się na przestrzeni ostatnich trzydziestu lat. Niemal równolatkowie (RMS urodził się w 1953, dwa lata przed Gatesem), w tym samym mniej więcej czasie wkraczają oni na arenę komputerowej rewolucji. Gates (i Microsoft) w 1981 prezentuje pierwszą wersję systemu operacyjnego MS-DOS, zaś Stallman, po przygodach z zacinającą się drukarką firmy Xerox (nie mogąc usprawnić jej działania we własnym zakresie, z powodu braku dostępu do kodu źródłowego programu sterującego jej pracą), w roku 1983 ogłasza powstanie projektu GNU, który ma być podstawą do stworzenia całkowicie wolnego i otwartego systemu operacyjnego.

Stallman przez całe życie utrzymuje się ze stypendiów, darowizn, honorariów za wykłady oraz musi liczyć na bezinteresowną gościnność przyjaciół w różnych zakątkach świata. Przez wszystkie te lata prowadzi nieustającą krucjatę na rzecz wolnego oprogramowania, bowiem jego celem jest, jak sam mówi: „Bycie wyzwolicielem cyberprzestrzeni” (Poynder, 2006: 30). Krucjata owa opisana została w wielu publikacjach, w których najczęściej powtarzającym się słowem jest „wolność”, co nie może dziwić w odniesieniu do człowieka będącego twórcą idei Free Software („wolnego oprogramowania”) (zob. Williams, 2003); ale równocześnie uchodzi za guru środowiska hakerskiego (Steven Levy, jeden z pierwszych historyków tego ruchu, rozdział swojej książki Hackers, poświęcony między innymi Stallmanowi, zatytułował The Last of the True Hackers – „Ostatni prawdziwi hakerzy” – Levy, 1984).

W tym samym czasie Bill Gates został najbogatszym człowiekiem świata, z fortuną ocenianą na 50, a nawet 80 miliardów dolarów, ale jednocześnie, jak skrupulatnie informują jego biografie, aż 52% swoich pieniędzy przeznacza na działania charytatywne, zaś w niedługim czasie (rok 2008) chce się temu zajęciu poświęcić całkowicie.

Nie ulega wątpliwości, że chociaż sporo ich dzieli, to jednak równie dużo łączy – obaj mają znaczący wpływ na kształtowanie się nowego paradygmatu kulturowego, jakim jest cyberkultura. Można też powiedzieć, iż reprezentują oni skrajnie odmienne poglądy na to, w jaki sposób, i na jakich zasadach powinno rozwijać się społeczeństwo informacyjne, do jakich ideałów powinno się ono odwoływać, jakie normy etyczne należy uznawać za drogowskazy rozwoju nowych technologii, ale, przede wszystkim, jak powinni zachowywać się w tych okolicznościach ludzie. Bo choć Gates naprawdę wydaje miliony dolarów na cele charytatywne, to jednak jego podstawowa strategia działania opiera się na ekonomicznej dominacji w zakresie szeroko rozumianego biznesu komputerowego (a przynajmniej pewnych jego sektorów) i przywiązaniu do (neo)liberalnych, w duchu Miltona Friedmana, poglądów, których wykładnią może być znane powiedzenie tego noblisty, iż „nie istnieje coś takiego jak darmowe obiady”.

Te skrótowo zarysowane dwie perspektywy myślenia o fundowaniu cyberkulturowej rzeczywistości są celowo przejaskrawione, ale taka dychotomia postaw oddaje dosyć dobrze podstawowe dylematy stojące niegdyś przed wpływowymi postaciami technologicznej rewolucji dokonującej się za sprawą technologii komputerowych, a obecnie przed wszystkimi tymi, którzy kształtują normy zachowań i projektują nowe medialne narzędzia oraz są ich zwykłymi użytkownikami. I jedni, i drudzy podlegają dominującemu w ponowoczesności modelowi hiperkonsumpcji i konsumeryzmowi, będącym konsekwencją rozwoju globalnego biznesu i ekonomii towarowej w gruncie rzeczy centralnie planowanej (chociaż nie chodzi o planową formę gospodarki rynkowej). Rozmaite ruchy społeczne, polityczne i kulturowe ową hegemonię interpretują i proponują różne formy alternatywne – od intelektualnego dekonstruowania filozofii neoliberalnej myśli ekonomicznej po subwersywne i hakujące strategie zmierzające do manifestowania oporu wobec dominującej ideologii wolnego rynku, opierającego się na skrajnie pojmowanej idei ekonomicznej wymiany. Gdybyśmy spróbowali streścić ją w jednym zdaniu, być może najbardziej oczywista byłaby w tym przypadku formuła „quid pro quo” („coś za coś”). W innej, bardziej zawoalowanej formie, można by powiedzieć „do ut des”, czyli „daję, abyś i ty dawał”. „Dający” nigdy nie działa bezinteresownie, a wręcz przeciwnie – jego dawanie jest perfidnie wykalkulowanym planem zmuszającym do zawiązania towarowego kontraktu, często zresztą nakłaniającego nas do nabywania rzeczy kompletnie niepotrzebnych; najczęściej jednak chodzi o postawienie nas w sytuacji przymusu. Nieustające kłopoty Microsoftu, oskarżanego o rozmaite zabiegi monopolistyczne oraz wykorzystywanie swojej pozycji hegemona na rynku oprogramowania, mogą być tego oczywistym przykładem.

Anarchizujące środowisko aktywistów sieciowych właściwie od początku rozwoju internetu (oraz szerzej: cyberkultury) próbowało wypracowywać metody innego rodzaju partycypacji w technokulturze, która przełamywałaby dominujący model rządzący ponowoczesnym rynkiem. Inspiracji do tworzenia alternatywnych strategii poszukiwało ono w bardzo różnych obszarach, nie może budzić jednak zdziwienia, że szczególną rolę odegrał tu (nieco zapoznany) sytuacjonizm, powstały w latach 50. rewolucyjny ruch społeczno-artystyczny, zapowiadający, z jednej strony, kontrkulturowe manifestacje, jakie miały się przetoczyć przez Europę w latach 60. – z Marcem 1968 na czele – z drugiej zaś, będącym jednym z najbardziej radykalnych przejawów intelektualnego ruchu oporu wobec tworzącego się w tamtym czasie społeczeństwa zdominowanego przez technokratyczne rządy i rodzący się pankapitalizm korporacyjny. Obecnie zainteresowanie sytuacjonizmem i jego teoretycznym dorobkiem, którego efektem są chociażby książki Guya Deborda (1998) i Raoula Vaneigema (2004), trochę może niespodziewanie, odradza się.

Paradoksalnie, nowe pokolenie – tym razem tworzące wspólnoty nie na ulicach i w komunach, ale w wirtualnej cyberprzestrzeni – dostrzega aktualność wielu postulatów członków Międzynarodówki Sytuacjonistycznej, przefiltrowując je przez wyzwania czasów ponowoczesnych, a przede wszystkim przez technologiczną (r)ewolucję, która stare anarcho-komunistyczne utopie wpasowuje w coraz bardziej wirtualizujący się świat „Rzeczywistości Integralnej”, jak ją nazywa Jean Baudrillard (ani prawdziwej, ani pozornej), „która opiera się na deregulacji samej zasady rzeczywistości” (Baudrillard, 2005: 7).

Być może nie jest dziełem przypadku, iż tak jak sytuacjoniści, a trochę także za ich sprawą, współtwórcy sieciowych społeczności nawiązują do ekonomii i kultury daru, traktując ją jako propozycję alternatywą wobec panującego dziś kultu towarowej (czytaj: pieniężnej) wymiany. To właśnie twórca koncepcji „rewolucji życia codziennego” Raoul Vaneigem pisał w latach 60., iż „Tam, gdzie dominuje wymiana, istnieją tylko rzeczy; świat uprzedmiotowionych jednostek wciśniętych w wykresy cybernetycznej władzy; świat reifikacji. A mimo to ten świat może również, paradoksalnie, stać się odskocznią dla totalnej odbudowy życia i myśli; początkiem, od którego wszystko się rzeczywiście rozpocznie” (Vaneigem, 2005: 74). Szczególnie inspirującym tropem okazało się odwołanie do klasycznej publikacji Marcela Gaussa z roku 1925, zatytułowanej Szkic o darze. Forma i podstawa wymiany w społecznościach archaicznych (2001). Nie po raz pierwszy, rzecz jasna, okazuje się, że w ponowoczesności można rewitalizować szereg pomysłów zrodzonych z ducha nowoczesności, poszukując równocześnie wzorców w odległej przeszłości. Ceremonia potlaczu przeprowadzana wśród plemion Indian Ameryki Północnej, rytuał kula, opisany przez Bronisława Malinowskiego w Argonautach Zachodniego Pacyfiku, podobne kula rytuały funkcjonujące wśród Maorysów na Nowej Zelandii i opisane przez Maussa – to tylko kilka przykładów, wydawałoby się, niewiele mających wspólnego z zaawansowanymi technologiami, programami komputerowymi, software’ami oraz generalnymi kwestiami dotyczącymi kulturowych i ekonomicznych modeli współpracy i dzielenia się zdobyczami własnej pracy. Ale to właśnie te stare, często bliskie utopijnym wizjom zasady społecznej kooperacji dziś stają się interesującą inspiracją dla tych, którzy poszukują nowych sposobów społecznej komunikacji i samoorganizacji.

Radykalnie utopijne pomysły anarcho-komunistyczne z lat 60., formułowane w środowiskach Nowej Lewicy, dziś, po odrzuceniu ideologicznego balastu, można próbować efektywnie adaptować do cyberkulturowej rzeczywistości. Chociaż nie brakuje i takich myślicieli, którzy szeroko rozumianą kulturę sieci uznają właśnie za ponowoczesne wcielenie anarcho-komunistycznych ideałów sytuacjonistów na przykład (przynajmniej części z nich, bowiem był to ruch bardzo zróżnicowany). Jednym z nich jest Richard Barbrook, współautor bardzo głośnego niegdyś (jego pierwsza wersja powstała w roku 1996) i do dziś przywoływanego tekstu napisanego z Andym Cameronem, w którym dokonali oni przenikliwej dekonstrukcji „kalifornijskiej ideologii”, zakładającej „naturalny i nie do powstrzymania triumf wolnego rynku hi-tech”. Barbrook, dostrzegając komercjalizację internetu, podkreśla mimo wszystko możliwości kultywowania i rozwoju ekonomii daru, on sam w kontekście praktyk sieciowych określa ją mianem „hi-tech gift economy”. „Większość użytkowników internetu współpracuje ze sobą bez bezpośredniej mediacji za pośrednictwem pieniędzy i polityki. Nie przejmując się prawami autorskimi, ofiarowują oni i otrzymują informacje, nie myśląc o formie zapłaty” (Barbrook).

Taka optyka jest nie tylko wyrazem kontestacji postępującej komercjalizacji internetu, ale i świadomym wyborem postawy odwołującej się do zasad społecznej odpowiedzialności. Oczywiście krytycy takiego myślenia i postępowania w tym momencie natychmiast będą podnosić problemy piractwa, serwisów P2P, wykorzystywania nielegalnego oprogramowania i setki innych kwestii, ale najczęściej nie chcą oni zaakceptować prostej prawdy, iż informacja (szeroko rozumiana) rzeczywiście „chce być wolna”, bowiem wolność ta jest absolutnym warunkiem rozwoju wolnej kultury. Lawrence Lessig, twórca idei „commonizmu” (pojęcie to zwodniczo bliskie jest komunizmowi) i autor nowej licencji zmieniającej zasady stosowania praw autorskich (pod nazwą Creative Commons), słusznie zauważa, że „technologie wolności na naszych oczach przekształcają się w technologie kontroli” (Lessig, 2005: 9).

Koncepcja Nowej Ekonomii – w dużej mierze funkcjonującej w przestrzeni wirtualnej – nie zakłada już tego typu radykalizmu, który charakteryzował kontrkulturowe ruchy lat 60. i chciał doprowadzić do stworzenia społeczeństwa odrzucającego w bezwzględny sposób wszelkie sposoby wymiany opierające się wyłącznie na pieniądzu. Nowa Ekonomia powinna zatem być swego rodzaju miksem, wypadkową ekonomii rynkowej i ekonomii daru. Te dwa typy społecznej kooperacji mogą się wzajemnie uzupełniać; wbrew pozorom, nie są to wykluczające się paradygmaty, ale w warunkach ponowoczesnych mogą one synergicznie współtworzyć zupełnie nową, choć czerpiącą choćby z trybalnej tradycji, płaszczyznę do wypracowywania nowego porządku ekonomicznego rządzącego w sieciowej rzeczywistości. Choć być może samo słowo „rządzić” jest niezbyt w tym miejscu adekwatne, bowiem antyhierarchiczność i „struktury poziome”, by tak rzec, są przecież jedną z podstawowych cech środowiska cyberprzestrzeni.

W oczywisty sposób procentują doświadczenia przeszłości. Kiedy Stallman mówi o wolnym oprogramowaniu, nie chodzi mu przecież o to, że każda forma czerpania zysku z nowych software’ów i programów jest czymś nagannym i moralnie niedopuszczalnym. Najważniejsze jednak jest stworzenie możliwości rozwoju ekonomii, która mogłaby łączyć zasady wymiany pieniężnej i wymiany opierającej się na filozofii daru. Co ciekawe, początkowo ten typ myślenia często służył do opisu praktyk hakerskich, ale dziś wydaje się, że można go ekstrapolować na wszelkie dziedziny cyberkultury. Dlatego to, co niegdyś znajdowało zastosowanie tylko do opisu etyki hakerskiej, może być pewnym modelem i projektem działania dla wszystkich użytkowników sieci, jej aktywnych współtwórców, a także zwykłych użytkowników (w moim rozumieniu cyberkultura to zjawisko znacznie szersze niż to, co bezpośrednio związane z siecią – zob. Zawojski, 2006).

Zacytujmy Castellsa:

Tę charakterystykę śmiało można zastosować do wielu innych grup użytkowników i współtwórców sieci; pamiętać przy tym należy, iż dawny, modernistyczny – by tak rzec – wyraźny podział na tych, którzy „produkują”, i tych, którzy wyłącznie „konsumują”, dziś coraz częściej jest po prostu nieaktualny. Społeczności wykorzystujące nowe media cyfrowe jako podstawowe narzędzia własnej aktywności współtworzą fenomen nazywany „kulturą DIY”. „Do It Yourself” („zrób to sam”) – nie tylko dla siebie, ale i z pożytkiem dla innych. Cytowany już Vaneigem w Rewolucji życia codziennego trafnie przewidywał, iż zadaniem na przyszłość jest nauczenie się bezinteresownego ofiarowywania i obdarowywania innych. „Musimy na nowo odkryć przyjemność dawania: dawania z nadmiaru, ze zbytku. Społeczeństwo dobrobytu będzie jeszcze, chcąc nie chcąc, świadkiem niejednego pięknego potlaczu, kiedy entuzjazm młodych pokoleń odkryje zasadę czystego daru” (Vaneigem, 2004: 75-76).

Ekonomii daru nie należy traktować dogmatycznie i ideologicznie. Nie sposób jednak nie zauważyć, iż jej filozofia tworzy podwaliny pod nowy typ kreatywności, opierający się na społecznej kolaboracji jednostek (i grup społecznych) w imię szeroko pojętego dobra wspólnego, a nie tylko „kupieckiego” obliczania własnego zysku. Często w kontekście kultury daru przywołuje się przykłady, które w prosty sposób egzemplifikują jej istotę: banki krwi, wspólnoty AA, zapisywanie własnych organów, na wypadek śmierci, szpitalom, publikowanie badań naukowych jako powszechnie dostępnych i nie podlegających konieczności „kupowania”. W cyberkulturze ekonomia i kultura daru mają szczególne znaczenie, są bez wątpienia jednym z podstawowych czynników konstytuujących cyberprzestrzeń jako fenomen społeczny, ale i – jak mówi Barbrook – „dla większości ludzi ekonomia daru jest po prostu najlepszym sposobem współpracy w sieci”.

Ruch wolnego oprogramowania, konkurujący w pewien sposób z nim dziś ruch Open Source (otwartego oprogramowania), zapoczątkowany w roku 1998 między innymi przez byłego współpracownika Stallmana, secesjonistę Erika Raymonda, opisującego dwa modele –„katedry i bazaru” – tworzenia nowych programów, z których ten drugi polega na kolektywnym tworzeniu kodu przez wspólnotę kolaboracjonistów (Linus Torvalds i „jego” Linux to prekursorskie przedsięwzięcie tego typu); Open Access (ruch na rzecz publikowania w internecie wszystkich materiałów tworzonych przez naukowców); Public Library of Science, Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities – to inicjatywy o podobnym charakterze; rozmaite serwisy i projekty „wiki” oparte na koncepcji zbiorowego współtworzenia – to tylko kilka sztandarowych przykładów tego, jak w cyberkulturze rewitalizowana jest ekonomia, kultura i filozofia daru.

Piotr Zawojski

Artykuł pochodzi z czasopisma „Opcje” nr 3 (64) 2006

zobacz w najnowszym wydaniu Witryny:

KOMEDIA NIE JEST (POLSKĄ) KOBIETĄ

PASOLINI – REAKTYWACJA

PLANETA PRL

felieton__PiSarz i POeta

...O CZASOPISMACH KULTURALNYCH

O CZASOPISMACH OTWARTYCH I ZAMKNIĘTYCH, CZYLI O TYM, DLACZEGO KAPELUSZ MIAŁBY PRZERAŻAĆ

zobacz w poprzednich wydaniach Witryny:

NA CZYM GRASZ, CZŁOWIEKU?

K JAK KRAKÓW, L JAK LITURGIA, D JAK DRAMAT

WIELE TWARZY EUROCENTRYZMU