Nr 27 (109)
z dnia 2 października 2004
powrót do wydania bieżącego
zapraszamy | wybrane artykuły | autorzy | archiwum
Pokolenie porno, zalew brutalizmu, seksrealizm, teatr kochający widza inaczej – to określenia, jakie w ciągu ostatnich kilku miesięcy padły pod adresem. Czyim? Adres niby oczywisty – teatr Rozmaitości, Marszałkowska 8, Warszawa. Ale czy na pewno adresat jest właściwy? Ci, którzy napisali, są tego pewni. A kto napisał?
Najpierw Elżbieta Baniewicz i Janusz R. Kowalczyk w „Rzeczpospolitej” (6-7.12.2003), później w tymże organie: Wojciech Młynarski (20.12), Tomasz Mościcki (3.01.2004). Elżbieta Baniewicz w „Twórczości” (kwiecień 2004). Wcześniej, nieco z innej beczki i z innego powodu Elżbieta Morawiec w „Teatrze” (2003, nr 10-11). Dodać do tego należy świeżą awanturę o Zszywanie Anthony'ego Neilsona, wyreżyserowane w TR przez Annę Augustynowicz, kiedy to komisja kultury na podstawie recenzji Janusza R. Kowalczyka w „Rzeczpospolitej” (który patetycznie wystąpił w obronie ofiar Oświęcimia i ich rodzin) wydała oświadczenie, w którym odcięła się od „bulwersującego przedstawienia” i zażądała odwołania dyrektora Jarzyny. Nikt oczywiście spektaklu nie widział, co nie przeszkodziło jednemu z radnych w sformułowaniu błyskotliwej opinii: „W domu publicznym też nie byłem, a wiem, co się w nim odbywa” (za „Życiem Warszawy” z 12.05.2004). l znów Jarzyna musiał się tłumaczyć (Rozmaitości są teatrem miejskim) ze świństw, jakie odbywają się na tej scenie. Trudno się dziwić owemu radnemu: lektura powyższych publikacji (a także wielu innych, towarzyszących Rozmaitościom od lat) istotnie skłania do przypuszczenia, że na Marszałkowskiej 8 istnieje za obywatelskie pieniądze coś w rodzaju burdelu.
Widmo krąży
Teatr Rozmaitości to problem. Widmo krążące nad Polską. Zagrażające dobremu smakowi, obyczajom, estetyce, literaturze, tradycji, Szekspirowi, Eurypidesowi, Grzegorzewskiemu, Cieplakowi i kto wie komu jeszcze. Najprawdopodobniej wszystkim i wszystkiemu, co dobre i słuszne. Śledzenie medialnego obrazu Rozmaitości, a zwłaszcza medialnego obrazu twórczości Krzysztofa Warlikowskiego, to zajęcie równie zabawne, co irytujące. Bo w gruncie rzeczy wszelkie ataki na nowy teatr sprowadzają się do ataków na Rozmaitości i ich głównych reżyserów, Jarzynę i Warlikowskiego. Albo mają ten teatr w tle. Z tym że to Warlikowski obrywa najwięcej. Sama twórczość zresztą często gdzieś znika, na placu pozostają pełni oburzenia (skierowanego w różne strony) krytycy, kopiący się nawzajem po kostkach, bądź też usiłujący zrzucić winę za cudze grzechy na Warlikowskiego.
Tak stało się w dwugłosie w „Rzeczpospolitej”Pokolenie porno w teatrze, poświęconym antologii Romana Pawłowskiego Pokolenie porno. O ile Elżbieta Baniewicz zajęła się dramatami tam pomieszczonymi, to Janusz R. Kowalczyk przedstawił swoje widzenie „porno w teatrze”. Teksty zilustrowane zostały (jakżeby inaczej) fotografiami z Rozmaitości. Naga Cielecka, nagi Poniedziałek, nagi Pawlak. Kowalczyk nie ma nic przeciwko nagości w teatrze, oczywiście wtedy, gdy jest ona „użyta świadomie. W celu artystycznym”. Ale coś mu się miesza i myli, gdy pisze, że „Żadna sztuka, także erotyczna, nie istnieje bez magii i tajemnicy”. Nagość kojarzy mu się wyłącznie z erotyzmem i ładnymi kobietami, skłonny jest ją zaakceptować, gdy jest „wysmakowana estetycznie” i „dodaje przedstawieniu urody”, czyli gdy zobaczy ładny biust w toplesie. Wszystko inne jest „ekshibicjonizmem”, „dyskusyjnym ozdobnikiem”, który owej urody nie dodaje. Pytanie tylko, czy aby Lupa w Wymazywaniu i Braciach Karamazow, czy Warlikowski w Hamlecie i Poskromieniu złośnicy (o tych spektaklach pisze Kowalczyk) mieli na celu dodanie przedstawieniu urody i stworzenie erotycznej atmosfery. Kowalczyk wprawdzie uważa, że „zazwyczaj się nie myli”, ale tutaj myli się, oj myli. Wystarczy obejrzeć przedstawienia. Tyle że niektórzy nie oglądają. Zostaje wrażenie, że nowy teatr to po prostu porno.
l tak tytuł antologii dramatu został prawem kaduka przyklejony do Rozmaitości. Dziwi się temu Elżbieta Baniewicz w „Twórczości” („l śmieszne, i głupio; pisanie sztuk to zupełnie co innego niż ich wystawianie”), choć sama przecież w owym bezsensownym przyklejaniu łatek na łamach „Rzeczpospolitej” brała udział. Jej tekst Porno kocioł, czyli kolesiostwo ma ambicje szersze – podsumowania sytuacji w polskim teatrze, polskiej dramaturgii i polskiej krytyce. Baniewicz z dużą pewnością siebie maluje fałszywy obraz teatru. Niezgodny z rzeczywistością, za to poręczny i prosty. Oraz zgodny z obiegowymi, powtarzanymi bez zastanowienia komunałami. Panuje więc moda teatralna rodem z Anglii i Niemiec – moda na nagość, stek przekleństw i skrajny naturalizm. „Sarah Kane i Mark Ravenhill, sztandarowi autorzy modnego trendu, swój dom znaleźli w warszawskich Rozmaitościach” – pisze Baniewicz. (Kowalczyk z rozpędu zaliczył do przedstawicieli „modnej fali” Thomasa Osterme – reżysera, nie dramaturga.) W Rozmaitościach nie grano Ravenhilla, Kane tylko dwa dramaty – Oczyszczonych i 4:48 Psychosis, trudno więc mówić o „domu”, ale kto by tam na to zwracał uwagę, Poza tym w Rozmaitościach „nadzy aktorzy pojawiają się nawet w sztukach klasyków”, więc jakoś tam bilans nagości się zgadza. Takoż bilans problemów z tożsamością seksualną, miłości homoseksualnej i prowokacji obyczajowych, które według autorki panują w tych przedstawieniach. Tak panują, że przywołane przez Baniewicz sceny bywają wytworem jej wyobraźni (nikt w Oczyszczonych nie wkłada nikomu drąga do odbytu). Baniewicz nie zauważyła za to całego projektu Teren Warszawa, w którym do kwietnia 2004 roku powstało kilka co najmniej interesujących przedstawień – i pobłażliwie ocenia dyrekcję Jarzyny: „poza gościnnym Psychosis Sarah Kane reżyser nie zdziałał w prowadzonym przez siebie teatrze wiele”. I ironizuje na temat dawno już zarzuconego Car project oraz Zaryzykuj wszystko. „Pour epater le bourgeois można wiele, tylko po co?” – pyta. No właśnie, po co. Po co cokolwiek robić, skoro można nic nie robić i tylko narzekać na medialne manipulacje, które kreują niewłaściwych artystów. Po co Jarzyna robi spektakl na dworcu, skoro mógłby w teatrze, bo czasami mu się udaje. Po co Roman Pawłowski wydaje zbiór dramatów, skoro istnieją dramaty lepsze, znane Elżbiecie Baniewicz, a nawet odnoszące sukcesy. Odpowiedź jest prosta: dla własnej chwały i własnych, ciemnych, kolesiowatych interesów. Dramaturdzy, których sztuki znalazły się w Pokoleniu porno, to bowiem znajomi Pawłowskiego z seminarium nad Wigrami. „I tak się kręci medialna karuzela współczesnego dramatu i teatru” – wzdycha Elżbieta Baniewicz. A czemu nie postara się o wydanie własnej, konkurencyjnej antologii dramatu i sama nie napisze peanów na cześć Lidii Amejko i innych, zamiast upomininać się o nie u Pawłowskiego i „Gazety Wyborczej”? Przecież gazet u nas dostatek: „Wyborcza” nie jest jedyna, a Roman Pawłowski nie włada niepodzielnie i demonicznie opinią publiczną, choć taki obraz rysuje się w wielu tekstach.
Spiskowcy
„Oto przecięty został wrzód medialnej manipulacji” – pisze Baniewicz w „Twórczości”. Dowodem – dyskusja na łamach „Rzeczpospolitej”, czyli teksty Młynarskiego, Mościckiego oraz trzy listy do redakcji, w tym Jacka Zembrzuskiego, reżysera, który już zabierał głos w sprawie. Sprawcy owego wrzodu są znani, dzielni chirurdzy również. Główni manipulatorzy to: Roman Pawłowski, Piotr Gruszczyński i Łukasz Drewniak. „Każde przedstawienie sceny przy Marszałkowskiej pod piórem nawiedzonej trójcy zamieniało się w objawienie prawdy” – głosi Baniewicz. I zaznacza, że manipulatorzy to koledzy z krakowskiej teatrologii. Tomasz Mościcki („Rzeczpospolita”) też przyczyn upatruje w Krakowie, gdzie na teatrologii uczą „hunwejbinów nowej wrażliwości, którym przewodniczy właśnie sam Pawłowski”, popierających Warlikowskiego i Jarzynę, wykształconych zresztą niedaleko, po drugiej stronie Plant, w krakowskiej PWST. Nie tylko zresztą popieranie zarzuca krytykom z Krakowa Mościcki, ale i „niszczenie wszystkiego, co w naszym teatrze ocalało”.
Sytuacja w polskiej krytyce wygląda więc jasno: jest spisek. Przewodniczy mu Roman Pawłowski (pewnie dlatego, że pisuje w największej gazecie w tym kraju), dyktując kolegom, którzy opanowali pisma o niższym nakładzie, co mają pisać o innych kolegach z krakowskiej paczki. Ale powtarzany w kółko mit o jednomyślności pryska, gdy przeczytać teksty „nawiedzonej trójcy”. Roman Pawłowski bynajmniej nie zawsze pisał entuzjastycznie o Warlikowskim (skrytykował na przykład Hamleta, a recenzja ukazała się tylko w „Gazecie Stołecznej”, przeznaczonej dla wydarzeń lokalnych). Łukasz Drewniak o Warlikowskim pisywał bardzo negatywnie („Didaskalia”, „Dialog”). W recenzjach Piotra Gruszczyńskiego również można odnaleźć uwagi krytyczne. Nie mówiąc o tym, że każdemu z panów tworzących „nawiedzoną trójcę” przedstawienia te podobają się z nieco innych powodów. Ale czytanie starych recenzji najwyraźniej jest równie mało popularne jak oglądanie przedstawień.
Wątek spisku nie jest zresztą nowy. Józef Kelera w tekście Grand Guignol na dzień dzisiejszy („Dialog" 2002, nr 5-6), poświęconym Oczyszczonym, nie tylko węszy spisek „plutonu młodszych kolegów”, ale sugeruje wzajemne zastraszenie w szeregach entuzjastów: „Moi Panowie, mam do Was pytanie zasadnicze: czy tak okropnie boicie się jeden drugiego, że musicie beczeć jednym głosem i wpisywać się, nie wątpię, że gratis, czyli za frajer, w cudzą kampanię reklamową?”. Nad tym, czemu Janusz Mąjcherek miałby bać się Romana Pawłowskiego, Piotr Gruszczyński Rafała Węgrzyniaka (i na odwrót) Kelera się już nie zastanawia. Odpowiedź, że piszą dobrze o przedstawieniu, bo się im ono podoba, wydała mu się zapewne zbyt prymitywna. Zresztą nie piszą teatrze, tylko biorą udział w kampanii reklamowej, więc gust, przekonania itp. nie mają tu nic do rzeczy. To jedna sitwa, połączona mętnymi interesami. Sterowana przez cwanych macherów z Rozmaitości.Spisek innego rodzaju wykryła Elżbieta Morawiec (Teatr i świat, „Teatr” 2003, nr 10-11). Otóż Warlikowski okazał się winien temu, że Roman Pawłowski źle pisze o Jerzym Grzegorzewskim. Roman Pawłowski istotnie pisze o Jerzym Grzegorzewskim źle. Dobrze za to pisze o Warlikowskim – można więc wyciągnąć prosty i logiczny wniosek, że obaj panowie winni są po równo. Do mafii (sterowanej przez Adama Michnika. który jak wiadomo żywo interesuje się teatrem) należy również Piotr Gruszczyński, który co prawda o spektaklach Grzegorzewskiego wyrażał się zawsze z miłością, szacunkiem i zrozumieniem, ba, entuzjastycznie oceniał dyrekcję Grzegorzewskiego w Teatrze Narodowym (w przeciwieństwie do swojego wspólnika Pawłowskiego). Nic mu to w oczach Elżbiety Morawiec nie pomogło, bo ma to nieszczęście, że jest także entuzjastą Warlikowskiego.
Spisek bywa też skierowany przeciwko publiczności, która zagnana do Rozmaitości tłumnie wypełnia salę (a bilety nie są tanie i nie jest o nie łatwo). Widownia ta, omamiona krzykliwą reklamą, bije brawo. Józef Kelera nie ma wątpliwości, że „sterroryzowana lękiem, że mogłaby się okazać nienowoczesna, biedna publiczność długo i głośno bije brawo”. Wątpliwości nie ma również Wojciech Młynarski („Rzeczpospolita” z 20.12.2003): „Publika ma wodę z mózgu. Każdy się boi przyznać, że go to śmiertelnie nudzi i nic z tego nie rozumie”. Oraz Jacek Kopciński (Król jest naprawdę nagi, „Rzeczpospolita” z 9-10.03.2002): „Wierzę, że moje argumenty przydadzą się jakiemuś widzowi, który, zahipnotyzowany wzrokiem „silnego krytyka” [to Roman Pawłowski – przyp. JT], nie ma odwagi wyjść w trakcie tego długiego i niemożliwie nudnego spektaklu. Proszę się nie bać, ten król jest naprawdę nagi”.
Dlaczego obraża się widzów, traktując ich jak stado niezdolnych do myślenia baranów, wymagających obrony przed Warlikowskim? Na czym oparte są te wygłaszane z niezmąconą pewnością siebie opinie? Nie sądzę, by Wojciech Młynarski czy Józef Kelera przeprowadzali ankiety wśród odwiedzających teatr. Raczej jest to wyraz popularnego przekonania, że jeżeli mnie się coś nie podoba, to ci, którym się podoba, są albo idiotami, albo snobami, albo podlegają działaniu nieokreślonych ciemnych sił. Dziwne jest też przekonanie, że przez kilka lat ludzie chodzą na spektakl, bo boją się pana, który pisze w gazecie. Na Hamleta Warlikowskiego jakoś chodzili przez pięć lat, choć Roman Pawłowski napisał krytyczną recenzję pod tytułem – co za zbieg okoliczności – Król jest nagi. (…)
Co krytyk powinien
„Zadaniem krytyka jest bycie przyrządem pomiarowym: rejestrowanie zjawisk, przyglądanie się im i wydawanie o nich opinii – zgodnej ze swoją kompetencją, na którą składają się wiedza i wyrobiony smak” – pisze Tomasz Mościcki (Zapach lemura, „Odra” 2002, nr 3). Artykuł poświęcony jest stanowi krytyki teatralnej właśnie, a przede wszystkim „miłośnikom teatralnych nowinek”, czyli tym, którzy entuzjastycznie towarzyszą Rozmaitościom, twórczości Sarah Kane oraz spektaklom Jarzyny i Warlikowskiego. Owi krytycy (czyli przede wszystkim Pawłowski i Gruszczyński, a także Janusz Majcherek i Łukasz Drewniak) przedstawieni są jako „nowi pryszczaci”, ideolodzy stojący na straży poprawności odbioru i popełniający grzech najcięższy, czyli lansowanie teatru „młodszych zdolniejszych”. A przecież krytyk powinien się przyglądać, rejestrować i tak dalej. Oraz (jak żąda dalej Mościcki) stać na straży zawodowości teatralnej, badać sens przedstawień i wykazywać się refleksją nad kulturą wykraczającą poza horyzont „dziś-jutro”. Nie zaś „wynajdywać nowe błyskotki” i jeszcze w dodatku uznawać je za zjawiska wybitne, skoro takimi w opinii Mościckiego nie są.
Wystarczy sięgnąć poza horyzont „dziś-jutro”, czyli do starych recenzji, aby się przekonać, że uparte lansowanie nowych zjawisk, kreowanie ich i wspieranie, a nawet przybieranie przez krytyków roli adwokatów artysty i strzeżenie poprawności odbioru nie jest bynajmniej charakterystyczne dla dzisiejszych czasów. Uprawiali ten proceder także wybitni krytycy, nad których odejściem boleje w Zapachu lemura Mościcki. Konstanty Puzyna zachwycający się studencką Warszawianką („wolę ją od wielu spektakli z Sali Kongresowej. To rzadki dziś teatr: o coś w nim chodzi. O nas”), ulicznym spektaklem Bread and Puppet, teatrami offowymi, ze zgryźliwą ironią traktujący „teatr dla cioci”, czyli kulturalny, profesjonalny i gwiazdorski Teatr Współczesny. Boy lansujący nową i dziwaczną dramaturgię Witkacego, Ludwik Flaszen tłumaczący, jak należy właściwie rozumieć spektakle Grotowskiego i piszący (a był wówczas czynnym krytykiem „Echa Krakowa”) ujęte w punkty „regulaminy patrzenia dla widzów, a szczególnie dla recenzentów”. Ale byśmy się nasłuchali naśmiewań i wydziwiań na zdziczenie obyczajów, gdyby Rozmaitości ośmieliły się publikować coś takiego.
Wielce pouczające są też dzieje recepcji przedstawień Krystians Lupy. Zacytuję tylko adwokata Macieja Szybista: „Proszę koniecznie zobaczyć ten spektakl bez zwracania uwagi na wszystkich, którzy będą mówić, że to nudne lub niedobre. Ci, co tak powiadają, sami są niedobrzy i nudni” (to o Powrocie Odysa z 1981 roku). Jak wyglądałby teatr bez tych entuzjastów, którzy potrafili dostrzec coś nowego, świeżego i świetnego tam, gdzie inni widzieli tylko nudę, niezrozumialstwo i niezgodność z kanonami?
A teraz zagadka: o jakim przedstawieniu mowa i kto tak beszta kolegów oraz entuzjastycznie lansował twórcę? Rozwiązania szukajcie w numerze (dla ułatwienia: nie jest to Piotr Gruszczyński). „Podejrzewam, że niektórzy nasi krytycy bądź drzemią na przedstawieniach i nic z nich potem nie mogą lub nie chcą zrozumieć, bądź też nie mogą znieść [tu tytuł] na tej przede wszystkim zasadzie, że zobaczyli w niej swój własny portret duchowy. Bo przecież nie o różnicę zdań tu chodzi (…), chodzi natomiast o jakąś elementarną uczciwość wobec uprawianego przez siebie fachu, której brak ujawnił się w sposób aż nadto widoczny właśnie z okazji [tytuł przedstawienia]. Jest ono jedną z tych wielkich twórczych manifestacji teatru polskiego, jednym z tych rzadkich objawień, kiedy teatr potwierdza swą konieczność uczestniczenia w najbardziej żywotnych, intuicyjnie tylko wyczuwalnych pytaniach czasu”. l na temat tego samego przedstawienia już kto inny (nie Tomasz Mościcki): „Bogdaj to być modnym reżyserem, przynajmniej na sezon masz kwaterę na Olimpie jako boski i słodki”. (…)
Brzydkie wyrazy
Czytając teksty krytyków niechętnych Warlikowskiemu, odnosi się wrażenie, że reżyser ten wcale nie pracuje nad spektaklami. Nazywanymi zresztą (by sprowadzić je do właściwego poziomu) wzgardliwie produktami czy wytworami, a nawet „tfurczością” (Zembrzuski) czy „żałosnym procederem” (Młynarski). Czasami przyznaje mu się niechętnie talent, ale nie ten właściwego rodzaju. Warlikowski jest tutaj człowiekiem, który na zimno klei ładne i ładnie opakowane w nowoczesną scenografię obrazki, doprawione obficie nagością, seksem i pornografią, a główną jego aktywnością jest kreowanie własnego wizerunku w posłusznych mu mediach. Z góry zakłada się, że miał niskie, złe intencje: epatowania brutalnością, szokowania nagością, czy nawet wykorzystywania cudzego nieszczęścia dla własnej chwały. Wierni krytycy nie zdają sobie sprawy z tego, co świetnie wiedzą krytycy niewierni a rzetelni: że Warlikowski jest wtórny. Brutalizm to „moda sprzed paru sezonów”, „fala która dawno opadła”. Nago już było w latach kontrkultury, okrutnie też było (w Grand Guignolu, a nawet w czasach rzymskich), w ogóle już było. Scenografia jest ściągnięta z teatrów niemieckich (nikt nie pisze, z których konkretnie, teatr niemiecki jest tutaj rodzajem straszaka i wytrychu w jednym); za złe ma się też Warlikowskiemu współpracę z Felice Ross (kto to widział sprowadzać sobie reżysera świateł specjalnie z Izraela), z Renate Jett (bo kaleczy mowę polską i jest słabą aktorką) i wyjazdy na festiwale (zwłaszcza festiwal w Awinionie stał się dla wielu piszących instytucją co najmniej podejrzaną, traktowany pogardliwie: te awiniony). Decyzje artystyczne reżysera, jego starania o jakość spektakli czy widome oznaki powodzenia jego twórczości zamieniają się pod piórem niechętnych w niezrozumiałe fanaberie czy dowód na zdziczenie obyczajów w teatralnym świecie. A jeszcze niedawno („Twórczość” 2000, nr 9) Elżbieta Baniewicz z niejaką satysfakcją odnotowywała, że żaden z szekspirowskich spektakli Warlikowskiego nie został zaproszony na Festiwal Szekspirowski w Gdańsku, co miałoby dowodzić ich niskiej wartości. Gdy zaproszą, to źle, gdy nie zaproszą, też źle, a nawet gorzej. Na festiwal właściwy albo niewłaściwy.
Gdy się chce Warlikowskiemu dołożyć, używa się słów i określeń deprecjonujących, bo dotykających sfer w społecznym odbiorze podejrzanych, uwikłanych w mętne interesy. Takie jest słowo „kolesiostwo” (wystarczy poczytać doniesienia ze świata polityki). Do nich należą określenia z kręgu mediów, reklamy, mody i całego tego nowoczesnego, a z góry podejrzanego moralnie świata. Kreacja własnego wizerunku (autokreacja), sukces medialny (medialność, medialna karuzela, medialna manipulacja), haute couture, modny (krzykliwy, łopatologiczny, moda teatralna – niemodna już w świecie, sprzed kilku sezonów, konfekcja niemieckich domów mody i domów towarowych), reklama (reklamiarstwo, kampania reklamowa), zarabianie (zysk, ucieczka z zyskiem), marketing (PR), chodliwy towar (supermarket), ładne opakowanie, MTV (kino popularne, klasy B, popkultura, reality show). Mamy jasność, że to wykoncypowane na zimno zjawisko, nic dziwnego więc, że premiery Warlikowskiego to wydarzenia towarzysko-artystyczne (tak jakby premiery w innych teatrach takie nie były), a udzielanie wywiadów przed premierą to „realizacja planu promocji spektaklu” lub „element marketingowej kampanii”. Kryje się tu sugestia, że reżyser wydzwania do gazet i wymusza owe wywiady, żeby podgrzać atmosferę przed premierą, a nie, że to raczej dziennikarzom zależy na wywiadzie z głośnym twórcą.
Sporą grupę tworzą też słowa związane z seksem, cielesnością, fizjologią, w tym niższym, wulgarnym rozumieniu: pornografia, porno, szalet, wychodek, ściąganie majtek, striptiz, brud, dewiacje, wypięty tytek, ekshibicjonizm, burdelmama. Oraz elegantsze, z tego samego obszaru: niepewna tożsamość seksualna, coraz bardziej dosłowna erotyka, trans, publicznie prezentowany orgazm.
Do innej kategorii należą słowa pochodzące z niechlubnej przeszłości, też obciążone negatywnie: ideologizacja, indoktrynacja, propaganda, jedynie słuszny kierunek, zastępowanie analizy ideologią. To już pojęcia przypisane (choć nie do końca) dalszym losom – medialnym – przedstawień. Ideologami są, jak wiadomo, krytycy, którym przedstawienia się podobają; przepraszam, którzy tworzą „wrzód medialnej manipulacji”. Ci, którym przedstawienia się nie podobają, są czyści jak łza, choć też przecież publikują swe opinie w mediach, tworząc dość jednolity front. Tyle że są samodzielni, obiektywni i eleganccy. Walczą z głupotą i chamstwem, broniąc wartości, tradycji i dobrego smaku. Tego, że teksty te mają rzadko coś wspólnego z elegancją, już nie widzą. (…)
Kura
Mircea Eliade opowiada taką historię: do pewnego prymitywnego plemienia przyjechali biali dobroczyńcy, aby pokazać instruktażowy film o nawadnianiu. Plemię film obejrzało, ale rozmowa się jakoś nie kleiła. W końcu zapytano: o czym jest ten film? Ktoś wreszcie wydusił, że to film o kurze. Istotnie, przez kadr przewinęła się kura. I tylko ten znajomy element utkwił widzom w pamięci.
Poskromienie złośnicy Warlikowskiego obejrzałam sporo po premierze i zdziwiłam się, że sławny telewizor z filmem pornograficznym, o którym tyle czytałam, pojawia się na początku spektaklu na mniej więcej minutę i już nie wraca. A wydawało się po lekturze recenzji, że to wręcz główny pomysł reżyserski. Tylko ten telewizor pozostał po latach w pamięci Janusza R. Kowalczyka – jako dowód na ekshibicjonizm Warlikowskiego: „Warlikowski każe aktorom przetoczyć przez scenę telewizor z hard-core porno na ekranie” (nawiasem mówiąc, porno było poczciwe, nie żadne hard core). Tak samo byłam naiwnie zdziwiona, że nagość Hamleta stała się głównym problemem spektaklu. Nawet nie tyle problemem, ale znakiem firmowym, kliszą, ikoną. Hamlet Warlikowskiego jest długim spektaklem, scena w sypialni Gertrudy rozgrywa się w półmroku; trzeba naprawdę dobrego wzroku i chęci, żeby dostrzec sławne wdzięki Jacka Poniedziałka, ponoć tak nachalnie demonstrowane. Mogę jeszcze zrozumieć Karola Martela z gejowskiego pisma „Inaczej” (2000, nr 1), który znaczną część recenzji poświęcił tropieniu nagości męskiej w Hamlecie, ale żeby poważni krytycy i ludzie kultury oddawali się temu zajęciu, co prawda z innych powodów, ale zawsze? „Aktor Jacek Poniedziałek, pląsający w roli Hamleta jak go Pan Bóg stworzył, wywołuje we mnie uczucie głębokiego zażenowania i wstydu” – pisze Wojciech Młynarski. „Propaganda nudyzmu” – ironizował po premierze Tomasz Mościcki. Ostatnie spektakle Hamleta były zapowiadane tak: „Przedstawienie, w którym tytułowy bohater (Jacek Poniedziałek) pojawia się nago, nie tylko przełamywało obyczajoJowe tabu, ale też wywołało szereg ważnych dyskusji na temat współczesnego teatru” („Gazeta Stołeczna” z 22.01.2004). Połowa wywiadu Romana Pawłowskiego z Poniedziałkiem („Gazeta Wyborcza”, magazyn „Duży Format” z 25.09.2003), zatytułowanego Nagi Poniedziałek, poświęcona była rozbieraniu się na scenie, zapewne w nadziei, że to właśnie zachęci przeciętnego czytelnika, który słyszał może o nagim Hamlecie, do przeczytania rozmowy z aktorem teatralnym, czyli niszowym. Recenzja Marka Mikosa z „Notatnika Teatralnego” poświęconego w całości Warlikowskiemu nosi tytuł Hamlecie, załóż majtki („Gazeta Wyborcza” z 28.08.2003), choć historia o pani z widowni wyrażającej to żądanie zajmowała zaledwie dwie z dwustu czterdziestu stron numeru pisma. Trudno – czy w ciemnościach to było, czy nie, Hamletowi Warlikowskiego przypisana będzie nagość na wieki, im dalej od premiery, Hamlet jest jakby bardziej nagi. Nawet tam, gdzie nie jest. Elżbieta Morawiec w artykule Teatr i świat oburzyła się bardzo na ów wywiad Pawłowskiego: „na czołówce ze zdjęciem nagiego aktora w szekspirowskim dziele tegoż reżysera”. Tyle że na żadnym z licznych zdjęć ilustrujących wywiad aktor nie jest nagi; na okładce, w scenie z Hamleta, jest ubrany do tego stopnia, że nawet nie widać jego twarzy.
Siła klisz jest, jak widać, wielka. Co pozostaje po tych, co widzieli przedstawienia, tych co pisali mądrze i tych co pisali niemądrze, tych co tylko słyszeli, znaleźli w internecie, rzucili okiem, przetworzyli, powtórzyli? Rozpoznawalne klisze. Stereotypy. Wcale zresztą nie tak odległe od zestawu, jakim posługują się krytykujący Warlikowskiego.
Niedawno Paweł Jurek napisał sztukę Wstyd/Bezwstyd o temacie teatralnym. Jurek pisuje zgryźliwe humoreski, wykorzystujące właśnie klisze. Bohaterem pierwszej części jest młody reżyser, który chce wyreżyserować Hamleta ze starym, zapijaczonym aktorem. Drugiej – stary reżvser (też przymierzający się do Hamleta) i młody aktor. Fabuła jest tutaj mniej ważna, ciekawsze jest to, jak się przedstawia współczesny teatr, wiadomo jaki. Cytaty wyjęte są z całej sztuki.
„Młody reżyser ubrany pozornie niedbale, ale jest to niedbałość wystylizowana od a do z. Ubranie z najnowszej kolekcji, fryzura też trendy. Aktor: – Więc tak wygląda reformator polskiego teatru… Młody geniusz… Nadzieja, która się spełnia… Reżyser czeka na telefon z Awinionu. l doczekał się. Reżyser: – Mamy naprawdę mało czasu… Awinion czeka na nasz spektakl… Mój Hamlet będzie nagi... Zobaczysz! Wygramy! Wszyscy będą piszczeć z zachwytu. A potem przynosi kasetę z Hamletem porno. Reżyser: – Nie będzie żadnego przedstawienia! Będzie porno. A Hamlet będzie się onanizował. Bilety są już wyprzedane na trzy miesiące z góry. Będą tłumy. Jesteśmy zaproszeni do Awinionu, Edynburga, Nowego Jorku… Ludzie chcą tego… Seks, gwałt, przemoc… Tego ludziom potrzeba. l dostaną to. Podamy go im na tacy, pod sam nos.
Stary reżyser: – W teatrze doszło do głosu nowe pokolenie reżyserów… Ci brutaliści, ten naturalizm na scenie. Aktor: – Gramy na Pradze, w takim starym baraku… Wystawialiśmy głównie Sarah Kane i innych brutalistów. Ale też Hamleta. Aktor: – Wie pan, co wymyśliłem? Że Hamlet jest gejem, bo teraz geje są w modzie”.
Mamy tutaj cały dyżurny zestaw: niby podobny, ale jednak niepodobny. To, co się mówi na mieście, czyta na internetowych forach, co drukują gazety – przede wszystkim te, które zamieszczają krótkie, skondensowane informacje, odciśnięte z interpretacji, niepotrzebnych wieloznaczności, śledzenia myśli twórcy i tym podobnych niemodnych zabiegów. Na przykład taką: „Przemoc i niecodzienna scenografia – oto ulubione chwyty Krzysztofa Warlikowskiego. W jego Poskromieniu złośnicy elementem dekoracji był telewizor (nadawano film pornograficzny), zaś w Bachantkach aktorzy wykonywali popisy gimnastyczne. Treścią najnowszego spektaklu Oczyszczeni są uzależnienia od narkotyków, przedstawione z brutalnym realizmem” (Iwona Jabłońska, Hubert Kropielnicki „Newsweek” 2002, nr 4).
Kura w całej swej chwilowej okazałości.
Pełna wersja artykułu znajduje się w dwumiesięczniku „Didaskalia”, nr 61-62 (2004).
buduj Witrynę | © 2004 Fundacja Otwarty Kod Kultury | pytania? | kontakt